Tarihteki İlk Finans Balonu : Lale Çılgınlığı

2018-02-10 | Finans

Herkesin kazandığı ve sürekli kazandığı yatırım araçları olmaz.. Olamaz.. Bazen belli varlıklar sürekli kazandırır. Fiyatları hiçbir zaman düşmez.. Çevremizde de birçok örneğini sürekli görüyoruz. Emlak fiyatlarının inanılmaz ve önlenemez yükselişi, kripto paralarda yaşanan çılgınca yükselişler ya da borsadaki bir hissede olan ralliler. Nasıl oluyor bu işler. Bu yatırım trenine biz de mi girmeliyiz. Riskler nedir, fırsatı kaçırıyor muyuz?

Ekonomik balon durumu bir mal veya hizmetin fiyatının, olması gereken fiyatından daha hızlı bir şekilde yükselmesi ile oluşur. Ekonomik balonlar genelde en az 5 yıl boyunca sürekli artması ile oluşur. Şişkin fiyatlara bakacak olursanız, tam bir çılgınlık olduğunu çok rahatlıkla görebilirsiniz. Bu değerler üzerinden alınıp satılmaya uzun süre boyunca devam eder. Bu yüzden de fiyatlar yükselmeye devam eder. Herkes kendince fiyatların neden bu kadar arttığına dair açıklamalar yaparlar ve net bir ifade bulamazlar. Tek bir ortak söylem yaygındır. 'Bu Sefer Farklı'.. Ama farklı olan birşey yoktur. Tam olarak bir balonun ortasındasınızdır ve beklenen sona doğru hızla yaklaşılmaktadır. Çok şişen balon mutlaka birgün patlar. Ekonomik balonlarda da fiyatlar çok hızlı bir şekilde normale döner.

Tarihte birçok ekonomik balon oluşmuştur. Ama bu balonların en büyüğü ve ilki 1630' lu yıllarda Hollanda'da yaşanmış olan lale balonudur. Bu aynı zamanda 'Lale Çılgınlığı' olarak da bilinir. Tarihteki bilinen diğer büyük balonların listesini aşağıda görebilirsiniz.

1. 1636 Hollanda Lale Soğanı Balonu
2. 1720 Mississippi Balonu
3. 1720 South Sea Balonu
4. 1927-1929 Hisse Senedi Fiyatları Balonu
5. 1985-89 Japonya Emlak ve Hisse Senedi Balonu
6. 1985-89 Finlandiya, Norveç ve İsveç’teki Emlak ve Hisse Senedi Balonu
7. 1992-1997 Asya Ülkeleri Emlak ve Hisse Senedi Balonu
8. 1990-1999 Meksika’daki Yabancı Yatırımların Aşırı Artışı
9. 1995-2000 ABD’deki Tezgâh Üstü Piyasalar Hisse Senetleri Balonu
10. 2011 Yunanistan Hükümeti Devlet Borçları Krizi

Hadi gelin hep beraber Lale Çılgınlığını biraz daha inceleyelim.

Lale Çılgınlığı

1630’lu yıllarda Hollanda’da savaşların geride kalmasının da yarattığı olumlu hava ile hisse senetlerinin değeri artmış, konut fiyatları yükselmiş, insanlar bu tür değerleri ve malları spekülatif amaçlarla alıp satmaya başlamışlardı. Hollanda’nın Altın Çağı’nda meydana gelen Lale Çılgınlığı için tüm koşullar hazırdır.

Lale soğanı ilk kez Kanuni Sultan Süleyman zamanında Hollanda büyükelçisi tarafından İstanbul’dan alınıp Hollanda’ya getirilmiş ve tanıtılmıştır. Venedikli tüccarlar ticaret için geldikleri Osmanlı’da gördükleri lale bahçelerinden çok etkilenmişlerdir ve bu lale soğanlarını Avrupa’ya özellikle Hollanda’ ya götürerek, farkında olmadan büyük bir ticari çılgınlığın başlamasına ön ayak olmuşlardır. Lale oldukça gösterişli ve asalet ve zenginlik göstergesi olarak görüldü. Henüz Avrupa'da kimse bahçe ile ilgilenmezken Osmanlı lale bahçelerinde farklı türden laleler ile süslydü. Parası olan herkes tarafından bu güzel çiçekler büyük beğeni ve talep gördü. Bir lale soğanına sahip olmak için herkes birbiriyle yarışmaya başladı.

1636 yılında lâle soğanları Hollanda’nın çeşitli bölgelerinde satışa sunulmuştu. Toplumun tüm üyeleri adeta lâle ticaretine teşvik edilmişti. Eskicisinden tüccarına kadar herkes lale işiyle ilgilenir oldu. Birçok kişi de aniden zengin oldu. Herkes lâle tutkusunun sonsuza kadar süreceğine inandı. Dünyanın her tarafından zenginlerin Hollanda’ya gelerek ne fiyat istenirse istensinlale alacağını hayal etti. Sahip oldukları lâle soğanlarına daha yüksek kar marjıyla alıcı bulmayı umut eden halk, fiyatları gitgide yukarı çekiyordu. Fiyatlar yükseldikçe yükseldi. Artık kimse talebe yetişemiyordu. Daha fazla kazanmak için artık gelecekteki ekilecek olan laleler için bile sözleşmeler yapılmıştı. Hollada topraklarının büyük bir kısmında lale ekilmişti.

Sadece Hollanda değil çevre ülkelerden de talepler gelmeye başlamıştı. Fransa başta olmak üzere birçok soylu ve zengin bu laleler için yüksek miktarlar ödemişlerdir. Özellikle az bulunan bazı türdeki lale soşanları için inanılmaz miktarlar ödenmekteydi. Normal soğanlar için bile ortalama bir çalışanın maaşı kadar para verilirken bu nadir bulunan soğanlara verilen miktarlar çok çılgıncaydı. Bazı söylencelere göre evini ya da bir bira fabrikasını bir sopan karşılığında verenler olmuş bu süre içinde.

'Olağanüstü kitlesel yanılgılar ve kalabalıkların çılgınlığı' kitabında Charles Mackay' in hesabıyla nadir bulunan bir adet viceroy cinsi lale soğanı fiyatı ile ( 2500 florin) neler alınabileceğinin listesi şu şekilde.

4 ton buğday 448 florin
8 ton çavdar 558 florin
4 besili öküz 480 florin
8 besili domuz 240 florin
12 besili koyun 120 florin
2 büyük fıçı şarap 70 florin
4 fıçı bira 32 florin
2 fıçı tereyağı 192 florin
yarım ton peynir 120 florin
bir yatak 100 florin
bir takım elbise 80 florin
gümüş bir fincan 60 florin
toplam : 2500 florin

Geleceğe dönük olan sözleşmelerin ödeme vadeleri de genelde lale hasat mevsiminde oluyordu. Yani şubat başında. Balonun patlaması da 3 Şubat 1637 tarihinde oldu. Bütün piyasa bir anda alaşağı oldu. Lale sözleşmelerinin alıcısı kalmadığı anlaşılınca sözleşme sahipleri lale yetiştiricilerine sözleşme borçlarını ödeyemediler. Fiyatlar bir anda hızla düştü. Balon patlamıştı. Holldanda nüfusunun büyük çoğunluğu büyük zararlarla karşılaşmışlardı. Sözleşme tarafları birbirlerine davalar açtı. Davalar aylarca sürdü, ama paraların ödenmesi hiçbir zaman tam olarak gerçekleşmedi. Devlet müdahale edip lâle sözleşmelerinin yüzde on fiyatla iptal edilebilmesini sağladı. Hollanda derin bir ekonomik bunalımın içine girmişti.

Balonların en belirgin Özellikleri kısaca şu şekildedir

Sebebi sadece arz olan artışlar
Maliyet ve Fiyat arasındaki makasın çok açılmış olması
Değerden çok fayda üzerine kurulu olan fiyat artışı
Sürdürülemeyecek olması, yani mesela bu hızla artarsa 10 sene sonra hala alıcı bulamayacak olması
'Bu sefer farklı' söylemi
Bir topluluk içindeki herkesin bu yatırım aracı ile para kazanma düşüncesinin oluşması

Günümüz Balonları

Bu balon olayı sadece tarihi bir olgu değildir. İnsanlar nasıl olup da böyle bir balona inanabilmişler, çok saçmaymış diye düşünmeyin. Günümüzde de hala birçok balon var. Okumuş ve bilgi sahibi insanlar bile bu balonlara inanmaya ve yatırım yapmaya devam ediyorlar. İnsanlar inanmak istediklerini daha farklı şekilde görürler. Bu yüzden de balonlar tarihin her aşamasında olacaktır. Bizim yapmamız gereken tek şey de bu balonlardan uzak durmak. Ya da eğer yeterince uyanıksanız bu balonları kullanabilirsiniz de. Yeter ki patlamadan önce balondan uzaklaşın. İşte günümüz balonlarından birkaç tanesi

Emlak Balonu

Özellikle 2000' li yılların ikinci yarısından itibaren emlak fiyatlarında inanılmaz bir artış oldu. İki yıl önce aldığınız evi çok beklemeden iki katına satabiliyordunuz. Üsküdar' da 4 milyon TL fiyatla denize sıfır yalılar satılırken 4 yıl sonra Ümraniye' de bir gökdelenin 15nci katında bir apartman dairesine 4 milyon istenir oldu. Balonun belirtileri çok netti.

Amortisman oranları 12-15 yıllar arasında gezerken 35-40 yıllara çıkmaya başladı
Fiyatlar hiç düşmüyor sürekli artıyordu
Yeni bir ev almak için karı koca çalışanlar bile tüm birikimlerini koyduktan sonra 10 veya 20 yıl kredi borcu almak zorunda
kalıyorlardı.
Üniversiteden mezun kişiler tüm maaşlarını hiç harcamadan biriktirseler ancak 15 yıl sonra ev alabilecek durumdaydılar
Kiralar çok yükseldiği için insanlar kiralık olan evlerinden çıkamıyorlardı. Çünkü kiraların hepsi şu anki evlerinin kiralarının 2 katı olmuştu
İnsanlar evlerini satıp yeni ev alamıyordu, yeni evlerle eski evler arasındaki fiyat farkı iki katı olmuştu

Her ne kadar TUIK tarafından açıklanan konut satış sayıları hala yükseliyor gibi gözükse de artık emlak stoğu çok artmış durumda. Talep olmamasına rağmen hala arz fazlası var. Kiralık ve satılık ev ilanları aylarca hatta yıllarca asılı kalıyor. İnşaatların bir kısmı durma aşamasında. Eğer böyle giderse yakın bir süre içinde bazı müteahhit firmalar iflas edecek ve çöküş hızlanacak.

Kripto Para Balonu

Bitcoin ile hayatımıza giren kripto paralar artık tam bir çılgınlık noktasına gelmiş durumda. Aynı lale çılgınlığındaki gibi minibüs şöföründen şirket sahibine, ekonomistinden kasabına herkes bitcoin ile para kazanma peşinde. Zenginlik hikayeleri anlatılıyor. Bir anda parasını 10 katına çıkartan kişiler efsane olarak kulaktan kulağa dolaşıyor. Gerçekten de hiçbirşey yapmadan sadece bir para alıp 10 katı kazanmak mümkün mü. Keşke hayat o kadar güzel olsa ama malesef değil.

Sadece bitcoin de değil. Yaklaşık 5.000 tane kripto paranın neredeyse tamamına para yatıran kazanıyor. Ne güzel. Alıcı olduğu sürece kimse satmazsa doğal olarak fiyat yükselir. Peki alıcı azalırsa. Herhangi bir sebepten dolayı kripto paraların zarar ettireceği bir ortamda insanlar panik halinde paralarını çekmeye çalışacaklar ama alıcı kimse olmadığı için bir anda fiyatı 0 lira olacaktır. Evet doğru duydunuz. Bir malın veya hizmetin gerçek bir değeri vardı ve balon patladığı zaman bu fiyata iner. Lale çılgınlığından sonra laleler 30-40 liraya kadar inmiştir. Ama bir kripto paranın gerçek değeri 0 liradır.

Tabii ki kripto paralar devrimci bir yenilik sonrasında doğmuştur ve geleceğin parası olma ihtimali çok yüksekdir. Muhtemelen yakın bir gelecek sonra tüm dünyada tek bir para birimi olacaktır ve bu muhtemelen dijital bir para birimi olacaktır. Şu anki kripto paralardan birisinin bu para birimi olacağını hiç zannetmiyorum. İlk para olması evrensel para olacağı anlamına gelmez. Şu an kimse Lidyalıların parasını kullanmıyor, parayı onlar icat etmiş olsalar dahi.

Hisse Senetleri Balonu

Bazı hisse senetleri inanılmaz yükseliyor. Son bir yıllık kazançlarına baktığınız zaman sürekli yükselen bir eğri içinde olan çok fazla hisse senedi vardır. Arkasında hiçbir hikaye olmamasına rağmen bir sene öncesine göre 2-3 kat para kazandıran hisseler var. Sadece Borsa İstanbul hisselerinden bahsetmiyorum. DOW, S&P gibi Amerikan borsalarında da aynı şekilde. Bu hisseler bir süre sonra patlayacaklar. Patlamak zorundalar.

Balonlarla Oynamak Eğlencelidir.

Eğer bir balon varsa bu balondan uzak durmanıza gerek yok. Tabii ki sizler de bu balonlarla oynayabilirsiniz. Sonuçta para kazanmak isteriz ve sizler de istersiniz. O zaman ne yapabilirsiniz.

Kar ettikten sonra ana paranızı sistemden çekerek sadece karlarınızla oynayabilirsiniz. Bu sayede herhangi bir patlama sırasında riske attığınız bir para olmaz.
Geleceğe dönük işlem yapmayın, balon mutlaka patlayacak ve siz bunun yarın olacağını düşünerek hareket edin.
Kaybettiğinizde sizi üzecek olan miktarlarla oynamayın
Oynarken eğlenin